«Πρόστυχο», «αντιχριστιανικό», «αμαρτωλό», «έργο του διαβόλου» έλεγε η μια πλευρά και το έστελνε στο πυρ το εξώτερον. Οι λάτρεις της τέχνης και της λογοτεχνίας το χαρακτήρισαν «σπάνιο διαμάντι».
Ο «Τελευταίος πειρασμός» του σπουδαίου κρητικού συγγραφέα Νίκου Καζαντζάκη είναι σε κάθε περίπτωση ένα «ιδιαίτερο» βιβλίο το οποίο προκάλεσε έντονες αντιπαραθέσεις. Τόσο έντονες που επαναλήφθηκαν (και ίσως με μεγαλύτερη ένταση) περίπου τρεις δεκαετίες αργότερα όταν ο Μάρτιν Σκορσέζε αποφάσισε να μεταφέρει στη μεγάλη οθόνη το βιβλίο του κρητικού συγγραφέα.
Ο «Τελευταίος Πειρασμός» και ένας αφορισμός που δεν έγινε ποτέ
Το 1942 και ενώ βρισκόταν στην Αίγινα, ο Καζαντζάκης γράφει τη «βάση» του βιβλίου, με τίτλο «Τ’ απομνημονεύματα του Χριστού». Την περίοδο 1950-1951 και ενώ βρίσκεται πλέον στην Αντίμπ το ολοκληρώνει και του δίνει τη μορφή που σήμερα γνωρίζουμε. Το βιβλίο εκδόθηκε πρώτα στη Νορβηγία και στη Σουηδία. Στην Ελλάδα θα έρθει για πρώτη φορά από τις εκδόσεις Δίφρος το 1955. Κεντρικός ήρωας του βιβλίου είναι ένας Άνθρωπος που βασανίζεται διαρκώς αλλά ταυτόχρονα αγωνίζεται δίχως κόπωση. Στο τέλος θυσιάζεται για να κερδίσει την επιδιωκόμενη για τον ίδιο ελευθερία. Όποιο «πρόσημο» κι αν βάλει κανείς σε αυτή: πνευματική, σωματική, ιδεολογική, κοινωνική, πολιτική ή άλλη. Μέσα από τον χαρακτήρα του κεντρικού ήρωα του βιβλίου ο Καζαντζάκης αναστοχάζεται σχετικά με την ανθρώπινη φύση του Ιησού. Για την Εκκλησία ο Ιησούς ήταν Θεάνθρωπος. Ένα. Ο Καζαντζάκης «σπάει» τα δυο συνθετικά της λέξης. Ο ήρωας του «Πειρασμού» δε χάνει τη δυική του φύση. Αντίθετα, περιγράφεται με έντονα χρώματα η ανθρώπινη αδυναμία του αλλά και η θεϊκή αποστολή του.
Οι αντιδράσεις που προκάλεσε αυτό το βιβλίο ήταν έντονες. Η πλευρά της εκκλησίας ουσιαστικά απαγόρευσε την κυκλοφορία του βιβλίου στην Ελλάδα. Στην πραγματικότητα, όμως, αποδείχθηκε απομονωμένη καθώς άπαντες στάθηκαν στο πλευρό του συγγραφέα.
Μέσα σε όλο αυτό τον τυφώνα αντιδράσεων επικράτησε στη συλλογική μνήμη πως ο Νίκος Καζαντζάκης αφορίστηκε. Αυτό δεν έγινε ποτέ. Για την ακρίβεια η Εκκλησία της Ελλάδος, επίσημα ουδέποτε έθεσε θέμα αφορισμού του συγγραφέα. Ο νεαρός τότε βουλευτής Κωνσταντίνος Μητσοτάκης επέκρινε την «επιχειρούμενη δίωξη του πνεύματος». Ο δήμος Αθηναίων ζήτησε την αποτροπή οποιασδήποτε δίωξης των έργων του συγγραφέα ενώ οι δημοτικοί σύμβουλοι Θεσσαλονίκης χαρακτήρισαν την απαγόρευση «πλήγμα για τον πολιτισμό». Λέγεται πως ακόμα και η Φρειδερίκη είχε παρέμβει υπέρ του Καζαντζάκη. Το… τελικό «χτύπημα» ήρθε από τον Πατριάρχη Αθηναγόρα. Ο ιεράρχης δεν ήθελε ούτε καν να ακούσει για τα περί αφορισμού του Καζαντζάκη ενώ όταν πολλά χρόνια μετά πήγε επίσκεψη στην Κρήτη σε σχετική ερώτηση δημοσιογράφου απάντησε πως: «τα βιβλία του Καζαντζάκη κοσμούν την πατριαρχική βιβλιοθήκη»!
Ο «Τελευταίος Πειρασμός» του Σκορσέζε
Το 1988 ο διάσημος και πολυβραβευμένος σκηνοθέτης Μάρτιν Σκορσέζε μεταφέρει στην μεγάλη οθόνη το αριστούργημα του Καζαντζάκη. Τον ρόλο του Ιησού ενσαρκώνει ο σπουδαίος αμερικανός ηθοποιός Γουίλιαμ Νταφόε. Η προβολή της ταινίας στους ελληνικούς κινηματογράφους, ωστόσο, ξυπνάει πάθη που πολλοί θεωρούσαν πια ξεχασμένα. Κανείς, άλλωστε, από αυτούς που αντιδρούσαν δεν είχε ξεχάσει πως ο Καζαντζάκης είχε… αφοριστεί!
Στις ΗΠΑ η ταινία έκανε πρεμιέρα μια ημέρα σαν σήμερα. Εκείνη την ημέρα σε εννέα μεγάλες πόλεις της χώρας 10.000 φανατικοί χριστιανοί πραγματοποίησαν πορεία διαμαρτυρίας στα στούντιο της εταιρείας Universal, ενώ η Σύνοδος των Καθολικών Επισκόπων των ΗΠΑ κάλεσε με ανακοίνωσή της τα 53 εκατ. των Αμερικανών καθολικών να μποϊκοτάρουν το φιλμ και τον Σκορσέζε.
Στην Ιταλία, οι χριστιανοδημοκράτες προσπαθούν να εμποδίσουν την προβολή του «Τελευταίου Πειρασμού» στο Φεστιβάλ Βενετίας και ο σκηνοθέτης του εμβληματικού «Ο Ιησούς από τη Ναζαρέτ», Φράνκο Τζεφιρέλι αποκάλεσε την ταινία «επιβλαβή για το πρόσωπο του Χριστού, που δεν μπορεί να γίνει αντικείμενο φθηνής φαντασίας». Μάλιστα σε ένδειξη διαμαρτυρίας απέσυρε από το φεστιβάλ τη δική του ταινία, «Il Giovane Toscanini».
Στην Ελλάδα η ταινία ήρθε τον Οκτώβρη εκείνης της χρονιάς αλλά εδώ τα πράγματα ήταν πιο… Μεσογειακά και έντονα. Η Ιερά Σύνοδος ζήτησε την απαγόρευση της προβολής του «Τελευταίου Πειρασμού», για να εισπράξει την άρνηση της κυβέρνησης ΠΑΣΟΚ με την επική ατάκα του τότε κυβερνητικού εκπροσώπου Σωτήρη Κωστόπουλου ο οποίος τόνισε πως «Σοσιαλισμός και λογοκρισία δεν συμβιβάζονται».
Τελικά, η ταινία αποφασίστηκε να προβληθεί ως «ακατάλληλη για τους κάτω των 17 ετών» σε 7 και όχι 13 αίθουσες. Αιτία ήταν το γεγονός πως στην Αθήνα είχαν φτάσει 7 κόπιες του έργου και κρίθηκε φρόνιμο οι κόπιες αυτές να παραμένουν στους (φρουρούμενους από τα ΜΑΤ κινηματογράφους) και να μην μεταφέρονται έξω από αυτούς για… λόγους ασφαλείας. «Τυχεροί» κινηματογράφοι θα ήταν οι Όπερα, Αθήναιον, Αθηνά, Έμπασσυ, Τροπικάλ, Νανά και Ααβόρα. Έξω από τους κινηματογράφους που θα πρόβαλαν την ταινία πραγματοποιήθηκαν συγκεντρώσεις και ξέσπασαν βίαια επεισόδια. Εντός των κινηματογράφων μέλη θρησκευτικών οργανώσεων που είχαν αγοράσει κανονικά εισιτήρια, περίμεναν να ξεκινήσει η προβολή και όταν αυτό έγινε σηκώθηκαν από τη θέση τους και με μαχαίρια και ψαλίδια έσκιζαν την πάνινη οθόνη!
Πέρα από τη βία, ωστόσο, υπήρχε και το χιουμοριστικό κομμάτι. Οι πιστοί που είχαν συγκεντρωθεί έξω από τον κινηματογράφο Εμπασσύ πριν μπουν μέσα και τα κάνουν γυαλιά καρφιά φώναζαν συνθήματα όπως «Ο λαός απαιτεί η ταινία να καεί», «Έξω οι αντίχριστοι», «Ελλάδα σημαίνει ορθοδοξία» απειλούν ότι «αν δεν βγει ο κόσμος που είναι μέσα, θα μπούμε εμείς». Μετά το «ντου» στο εσωτερικό του κινηματογράφου, απ’ έξω έγινε και αντισυγκέντρωση με τους «αμαρτωλούς» που ήθελαν να δουν την ταινία να φωνάζουν συνθήματα όπως «Δεν αποχωρούμε αν δεν αφοριστούμε», «αυτή η νύχτα είναι του Σκορσέζε», «ο Θεός απαιτεί η ταινία να παιχτεί», «αν δεν δούμε την ταινία δε θα πάμε εκκλησία» και «6-6-6, Ιούδα είσαι σέξι»!
Με αυτά και με αυτά, ουσιαστικά πρεμιέρα δεν έγινε ποτέ, ωστόσο, τις επόμενες ημέρες η ταινία έκοψε 160.000 εισιτήρια και θα έκοβε ακόμα περισσότερα αν δεν την είχε απαγορέψει το Μονομελές Πρωτοδικείο Αθηνών όπου είχαν προσφύγει ιερείς και πιστοί.
Μαζί με την προβολή της ταινίας στις αίθουσες απαγορεύτηκε και η διάθεσή της με οποιοδήποτε άλλο τρόπο, δηλαδή ως βιντεοκασέτα. Στη διάρκεια των επόμενων χρόνων, πολλά βιντεοκλάμπ διέθεταν παράνομα τη βιντεοκασέτα προς ενοικίαση. Το 2003 κυκλοφόρησε σε DVD στην Ευρώπη και σύντομα έγινε διαθέσιμη προς αγορά ή ενοικίαση και στη χώρα μας.
Πάντως, στις 8 Ιουλίου 2004, όταν το Star είχε προγραμματίσει να προβάλλει για πρώτη φορά στην ελληνική τηλεόραση τον «Τελευταίο πειρασμό», η ταινία δεν βγήκε ποτέ στον αέρα ύστερα από παρέμβαση του τότε Αρχιεπισκόπου Χριστόδουλου ο οποίος ήταν από τους μεγαλύτερους πολέμιους της ταινίας. Δύο χρόνια μετά, την Κυριακή των Βαΐων του 2008, η εφημερίδα «Το Βήμα» πρόσφερε στους αναγνώστες της δωρεάν την ταινία σε DVD, χωρίς να υπάρξει αντίδραση.